نگرش‌هایی به اسلام در مطالعات ادیان

پیش‌گفتار ترجمۀ فارسی

مسئلۀ روش در مطالعات اسلامی از مهم‌ترین مسائل این حوزه در پژوهش‌های جدید است و بحث دربارۀ روش‌ یا روش‌های معتبر در مطالعۀ اسلام مدت‌هاست ذهن محققان مسلمان و غربی را به خود مشغول داشته است. با گذشت حدود یک‌ونیم قرن از آغاز مطالعۀ آکادمیک اسلام و قرآن و پیدایی تحقیقات متنوع و متکثر در گفتمان غربی، در دو دهۀ اخیر، شاهدیم که محققان غربی در آثارشان به انحای مختلف ‌به بحث دربارۀ نگرش‌ها و رهیافت‌های گوناگون به اسلام‌شناسی و تحولات روش‌شناختی این حوزه پرداخته‌اند. در بیشتر این آثار، نویسندگان ضمن توصیفی از روش‌های موجود، به انتقاد از روش‌های دیگر پرداخته و از روشی خاص در مطالعۀ اسلام و قرآن دفاع کرده‌اند. کتاب پیشِ‌رو یکی از نخستین تلاش‌ها در محافل غربی در راستای تأمل در نوع نگرش به اسلام در مطالعات جدید است.

کتاب نگرش‌هایی به اسلام در مطالعات ادیان هفتمین شماره از مجموعۀ «مطالعات قرآن و حدیث» است. این کتاب در مجموع به موضوع روش‌شناسی مطالعات اسلامی در غرب طی چند دهۀ اخیر اختصاص دارد و در پی اثبات این نکته است که روش‌های رایج در این مطالعات، که تا کنون بیشتر بر رویکرد تاریخی‌ـ‌زبان‌شناختی مبتنی بوده‌اند، در تبیین بسیاری از جنبه‌های دین اسلام ناکارآمدند و محققان مطالعات اسلامی باید به سراغ روش‌های جدید در مطالعات ادیان بروند. در نگاه نخست، ممکن است موضوع و عنوان کتاب با مطالعات قرآن و حدیث بی‌ارتباط یا کم‌ارتباط به نظر برسند، اما باید توجه داشت که مسئلۀ روش و نحوۀ نگرش به اسلام و مطالعات اسلامی در همۀ پژوهش‌های مرتبط با دین اسلام، ازجمله مطالعات قرآن و حدیث، تأثیرگذار و تعیین‌کننده‌اند. افزون بر این، چند مقالۀ کتاب به‌طورمستقیم با روش مطالعۀ قرآن و متون حدیثی و تفسیری پیوند دارند.

اصل انگلیسی کتاب «نگرش‌هایی به اسلام در مطالعات ادیان» حاصل همایشی سه‌روزه است که در ژانویۀ 1980 در دانشگاه آریزونا برگزار شد. بااین‌حال، برای ایجاد انسجام موضوعی در کتاب، بعداً چند مقالۀ دیگر به مقالات ارائه‌شده در همایش افزوده شدند و در نهایت، این کتاب در سال 1985 در انتشارات دانشگاه آریزونا، واقع در شهر توسان، به چاپ رسید. در سال 2001، این کتاب در قالب مجموعۀ «آثار کلاسیک مطالعات ادیان» در انتشارات وان‌وُرد، واقع در لندن، منتشر شد. در فاصلۀ انتشار چاپ اول و دوم کتاب، دو تن از نویسندگان مقاله‌ها، یعنی فضل‌الرحمان (د. 1988) و مریلین والدمن (د. 1996)، درگذشتند و ازاین‌رو، چاپ دوم کتاب با بزرگ‌داشت یاد آنان انتشار یافت. ترجمۀ فارسی کتاب بر مبنای همین چاپ اخیر انجام شده است.

ریچارد مارتین (دکتری در 1975)، ویراستار کتاب، ازجملۀ محققان سرشناس بین‌المللی در حوزۀ مطالعات اسلام و ادیان است. وی استاد تاریخ ادیان و مطالعات اسلامی دانشگاه اِموری بوده و به‌مدت چندین سال ریاست دپارتمان دین این دانشگاه و مرکز تحقیقات آمریکایی قاهره را بر عهده داشته است. مارتین در دانشگاه‌های مختلف آمریکا، اروپا، آفریقا و جنوب آسیا تدریس کرده و مدت‌ها در مصر و دیگر نقاط جهان اسلام زیسته و به تحقیق مشغول بوده است. نویسندگان مقاله‌های کتاب نیز در زمان انتشار کتاب همگی از استادان مطالعات اسلام و ادیان در دانشگاه‌های آمریکا و کانادا بوده‌اند. معرفی مختصری از این نویسندگان همراه با مشخصات برخی پژوهش‌های آنان در پایان کتاب آمده است.

نگرش‌هایی به اسلام در مطالعات ادیان حاوی دوازده مقالۀ روش‌شناسانه است که در قالب پنج بخش و ذیل موضوعاتی در مطالعات ادیان سامان یافته‌اند: «متن مقدس و پیامبر»، «مناسک و اجتماع»، «دین و جامعه»، «تحقیق و تفسیر»، و «چالش و نقد». نویسندگان مقاله‌ها در ذیل هر یک از این بخش‌ها کوشیده‌اند تا توجه خواننده را به اسلام به‌مثابۀ بخشی از مطالعات ادیان جلب کنند و سهم اندک اسلام از این مطالعات را نشان دهند. به‌عبارتی، دوازده اسلام‌شناسِ آشنا با مطالعات ادیان، با طرح دقیق مسائل ناشی از نگریستن به مطالب اسلامی از منظر تاریخ ادیان، بر گزینش و به‌کارگیری روش‌های مطالعۀ ادیان در تحلیل انواع داده‌های متنی، تاریخی، اجتماعی، مناسکی و نمادینِ اسلام دست گذاشته‌اند. عمدۀ این نویسندگان، با بهره‌گیری از رهیافت‌ها و بینش‌های نظری مطالعات ادیان به‌جای رهیافت‌های مرسومِ مبتنی بر زبان‌شناسی تاریخی، به معرفی جنبه‌هایی از دین اسلام پرداخته‌اند که تا کنون در محافل غربی کمتر به آن‌ها توجه شده است. بسیاری از نویسندگان مجموعه ضمن انتقاد از رهیافت‌های دیرپای پیشین، استفاده از روش‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی را به‌‌هدف پیشرفت در مطالعۀ دین اسلام توصیه کرده‌‌اند.

خوشبختانه، در اصل انگلیسی کتاب، توضیحات کافی دربارۀ کلیت کتاب و بخش‌های مختلف آن آمده است و در این‌جا نیازی به تکرار آن‌ها نیست. ویراستار کتاب، علاوه بر این‌که در یادداشتی کوتاه در آغاز کتاب دربارۀ زمینۀ شکل‌گیری مقاله‌ها توضیحاتی کلی آورده، در آغاز هر بخش دربارۀ موضوع و مقاله‌های آن بخش خاص مطالب مفیدی به‌دست داده است. افزون بر این، چارلز آدامز (د. 2011) ـ که در آن زمان استاد ممتاز تاریخ ادیان و مطالعات اسلامی در دانشگاه مک‌گیل و استاد مدعو دانشگاه آریزونا بود ـ در تقریظی که بر کتاب نوشته و زیر عنوان «دیباچه» در آغاز نسخۀ فارسی آمده، به‌‌وضوح از اهداف و انگیزه‌های شکل‌گیری کتاب و فضای حاکم بر مقاله‌ها و افکار نویسندگان آن‌ها سخن گفته‌ است. به‌گفتۀ او، «تأکید این مقاله‌ها بر معرفی آن اسلامی است که مردم مسلمان تجربه و زندگی می‌کنند ... در این مقاله‌ها بر این نکته تأکید می‌‌شود که جایگاه حقیقی دین تجربۀ پیروان آن است و محققان باید، بیش از هر چیز، خودشان را در معرض آن تجربه قرار دهند». آدامز تصویری روشن از فضای آیندۀ مطالعه دربارۀ اسلام به‌دست داده و امیدوار بوده است که این مقاله‌ها سهمی در پیشرفت و تکامل مطالعات اسلامی در میان نسل‌های بعدی خواهند داشت.

مترجمان مقاله‌های کتاب همگی از دوستان یا دانشجویان نگارندۀ ‌این سطورند که هر یک با ترجمۀ مقاله‌ای سهمی در شکل‌گیری این مجموعه ایفا کرده‌اند. ترجمۀ همۀ مقاله‌ها به‌درخواست ویراستار و برای درج در این کتاب انجام شده است، جز مقالۀ نهم که پیش‌تر در نشریه‌ای منتشر شده بود و با اعمال تغییراتی در کتاب حاضر جای گرفت. در فرآیند ویرایش کتاب، علاوه بر مقابلۀ ترجمه‌ها با متن انگلیسی، عمدۀ کار ویراستار همگون‌سازی زبانی و ویرایشی متن مقالات و یادداشت‌های پایانی آنها بوده است. به‌رغم تعدد نویسندگان و مترجمان مجموعه و در نتیجه تنوع و گونه‌گونی سبک نگارشی آنها، کوشیده‌ام تا در عین حفظ اصالت و رعایت امانت، فارسیِ مقاله‌ها یکدست و روان و برای مخاطب عام خوشایند و خوشخوان باشد.

در پایان، از همۀ کسانی‌که به‌نحوی در به‌ثمررسیدن این کتاب نقش داشته‌اند سپاسگزاری می‌کنم: از یکایک‌ مترجمان محترم، که از سر لطف پیشنهاد ترجمۀ مقاله‌ای را پذیرفتند و به عهد خود وفا کردند؛ از عاطفه بیگدلی، که با دقت و حوصله کار آماده‌سازی فنی و تنظیم نمایۀ کتاب را به انجام رساند؛ و از همۀ دوستان انتشارات حکمت، که بدون همدلی و همراهی و همکاری آنان کار این کتاب سامان نمی‌یافت و این مجموعه به شمارۀ هفتم نمی‌رسید. امیدوارم حاصل کار هم رضایت خاطر دوستان مترجم و ناشر را فراهم آورد و هم مقبول طبع خوانندگان فرهیخته و علاقه‌مند افتد.

                                               مهرداد عباسی

اسفند 1395